Mechanizmy obronne, które warto znać

Żeby należycie wytłumaczyć, czym są mechanizmy obronne należy zacząć od tego, w jaki sposób psychoanaliza definiuje osobowość człowieka.

Co to są mechanizmy obronne?

Według Freuda naszym udziałem jest nie tylko to, co robimy i przeżywamy świadomie, szereg naszych doświadczeń jest niedostępna świadomości, ale równie ważna. Dodatkowo osobowość człowieka zorganizowana jest za pomocą trzech procesów: ego, id i superego. Ego, czyli „ja” jest procesem, którego zadaniem jest sprostać wymaganiom rzeczywistości, odpowiedzieć pozytywnie na wyzwania, jakie stawia przed nami życie. Jego zadaniem jest także godzenie pragnień id z wymaganiami rzeczywistości.  Id („to”) odpowiadające za sferę popędową człowieka, dąży do zaspokojenia pragnień, kieruje się doświadczaniem przyjemności. Id jest całkowicie nieświadome. Superego jest rządzone zasadą powinności, odpowiada za dążenia idealistyczne – to, co należy, wypada.  Jest w części nieświadome i tak samo nieracjonalne jak Id. Można wyobrazić sobie sytuację, w której na przyjęciu pewna osoba poczuła głód, w dodatku jeszcze w trakcie trwania oficjalnej części imprezy, kiedy goście są witani. Gdyby ta osoba miała bardzo słabe ego i silne id, prawdopodobnie nie doczekałaby przystawek, tylko wdarła się do kuchni i pożarła pierwszą nadającą się do tego rzecz. Gdyby natomiast superego tej osoby było bardzo silne, przy jednocześnie słabym ego, mogłaby poczuć się dogłębnie zażenowana swoim głodem, i opuścić przyjęcie z obawy przed tym, że ktoś usłyszy jak burczy jej w brzuchu. Osoba o silnym ego poczekałaby na posiłek, od czasu do czasu przełykając z głodu ślinę.

Początkowo za mechanizmy obronne uważano sposoby, w jakie ego radzi sobie z pragnieniami, czy emocjami wywołującymi silny lęk, od którego człowiek stara się jak najszybciej uwolnić. Nie tylko doświadczenie lęku, ale nawet przewidywanie, że on nastąpi może uruchomić mechanizm obronny. Współcześnie uważa się, że mechanizmy obronne pozwalają uniknąć nie tylko lęku, ale także innych wszechogarniających i nieprzyjemnych uczuć (np. żalu lub złości), a także pomagają podtrzymać samoocenę. Mechanizmy obronne zyskały w obiegowej opinii złą sławę, ponieważ osoba, która je stosuje zamiast zmagać się z rzeczywistością, stosuje różne zabiegi, żeby jej uniknąć, zaprzeczyć jej lub ją zniekształcić, marnując energię, którą mogłaby twórczo wykorzystać. Rzeczywiście – wiele nawykowo stosowanych mechanizmów obronnych może hamować rozwój i przeszkadzać w życiu, ale należy pamiętać, że mechanizmy obronne także bywają adaptacyjne i korzystne, a stosują je dosłownie wszyscy. Trudno jest także stworzyć klasyfikację wszystkich mechanizmów obronnych, bo w zasadzie każdy proces zachodzący w psychice ludzkiej może być używany w funkcji obronnej przed niechcianymi uczuciami.

1. Mechanizmy obronne: Projekcja

Jest procesem, w którym to, co pochodzi z wnętrza jednostki jest mylnie interpretowane, jako pochodzące z zewnątrz. Osoba stosująca projekcję może sugerować innym posiadanie postaw czy żywienie uczuć, które są jej udziałem, ale których nie akceptuje. Zdrowa projekcja może stanowić podstawę dla odczuwania empatii, możemy wyobrazić sobie jak czuje się druga osoba wówczas, gdy będziemy wiedzieć jak my moglibyśmy czuć się w jej sytuacji. W swojej patologicznej formie projekcja prowadzi do nieporozumień i destrukcyjnie wpływa na relacje z ludźmi, bo nikt nie lubi być źle rozumiany i nie znosi, kiedy mu się coś wmawia.

Przykład: mechanizm projekcji stosuje osoba, która napastliwym tonem sugeruje oponentowi w dyskusji, że jest agresywny i nietolerancyjny wobec jej poglądów, podczas gdy on tylko wyraża swoje.

2. Mechanizmy obronne: Rozszczepienie ego

Jest kuszącym mechanizmem upraszczającym skomplikowane i złożone doświadczenia. Polega na spostrzeganiu wydarzeń, doświadczeń, przeżywanych emocji, a nawet spotkanych ludzi na całkowicie dobrych i całkowicie złych. Skutecznie walczy z lękiem, ale jednocześnie zniekształca rzeczywistość, wszystko wydaje się czarno-białe, co niewątpliwie zubaża, zwłaszcza, jeśli dotyczy wewnętrznych przeżyć.

Przykład: mechanizm rozszczepienia stosuje nastolatek, który swoich przyjaciół uważa za ludzi bez skazy, idealnych, a rodziców i nauczycieli za osoby o złych intencjach, które nie są w stanie go zrozumieć.

3. Mechanizm obronny: Somatyzacja

Polega na przekształceniu psychicznego bólu w objawy fizyczne. Objawy, jakich doświadcza osoba stosująca somatyzację, mogą być bardzo różnorodne i tak widowiskowe, że trudno uwierzyć w ich psychogenne pochodzenie. W skrajnych przypadkach może pojawić się (obecnie rzadko spotykana) konwersja histeryczna w postaci ślepoty czy paraliżu, w mniejszym nasileniu somatyzacja może przybrać formę bólu głowy, kołatania serca czy duszności. Somatyzacja nie jest symulacją, osoba somatyzująca naprawdę doświadcza bólu i innych nieprzyjemnych sensacji w swoim ciele, przeżywa cierpienie.

Przykład: do somatyzacji odwołuje się dziewczyna, która chciałaby rozpocząć współżycie, ale bardzo się wstydzi swoich pragnień. W rezultacie, kiedy tylko zbliża się do swojego chłopaka, dostaje silnego bólu głowy.

4. Mechanizmy obronne: Wyparcie

Jego istotą jest celowe zapominanie albo ignorowanie bodźca (myśli, odczuć, wspomnień), który wywołuje niechciane odczucia. Może polegać zarówno na zapomnieniu traumy jak i na bardziej banalnym zapominaniu nazwiska osoby, którą mamy komuś przedstawić, a wobec której żywimy niechęć. W wielu przypadkach stosowanie wyparcia sprzyja przystosowaniu, czasem jednak jest patologiczne – wówczas, gdy niedostatecznie spełnia swoją rolę, staje na przeszkodzie rozwojowi lub wyklucza stosowanie lepszych sposobów radzenia sobie.

5. Mechanizm obronny: Intelektualizacja

Ten mechanizm pozwala na oddzielenie się od niechcianych przeżyć za pomocą intelektu. Osoba stosująca intelektualizację może mówić o swoich odczuciach, ale w sposób beznamiętny. Pozwala jej to zachować „zimną krew”, ale przez innych ludzi może być odbierana, jako nieuczciwa.

Przykład: osoba opisująca sytuację w której została upokorzona, mówi o odczuciach jakie mogłaby mieć, ale nie okazuje ich w żaden sposób.

6. Mechanizmy obronne: Racjonalizacja

Jest sposobem na wytłumaczenie sobie, że nieprzyjemne uczucia właściwie nie mają racji bytu. Od tego jak dana osoba jest kreatywna i inteligentna zależy, jakie argumenty wymyśli alby poprawić swoje samopoczucie. Mechanizm racjonalizacji jest korzystny, gdy pomaga znaleźć wyjście z niekorzystnej sytuacji, przy minimum dyskomfortu. Niestety zracjonalizować można wszystko, wówczas nieprzyjemne emocje, które mogłyby powstrzymać przed niewłaściwym zachowaniem nie mają szans zadziałać.

Przykład: mąż gwałcący żonę, który tłumaczy sobie, że w małżeństwie kobieta ma obowiązek współżyć z mężczyzną, więc nie może być mowy o gwałcie.

7. Mechanizmy obronne: Moralizacja

Jest podobna do racjonalizacji – również pomaga znaleźć wytłumaczenie dla swoich czynów, motywowanych nieświadomymi, nieakceptowanymi pragnieniami, z tą różnicą, że w moralizacji wytłumaczenie odnosi się do moralności, czyn jawi się, jako obowiązek, powinność.

Przykład: rodzic, który zaprzecza swoim sadystycznym pragnieniom mówiąc, że ma obowiązek bić dzieci, dla ich dobra, żeby wyrosły na ludzi.

8. Mechanizm obronny: Przemieszczenie

Pozwala radzić sobie z nieprzyjemnymi odczuciami, poprzez przeniesienie ich na obiekt, który nie wywołuje tyle lęku.

Przykład: kobiecie oberwało się w pracy od szefa, na którym nie może wyładować swojej frustracji z obawy przed zwolnieniem. Wobec tego wraca do domu i krzyczy na męża, mąż nie może wyżyć się na żonie, bo to ona utrzymuje rodzinę, może za to skarcić dzieci. Dzieci nie mogą się obronić, bo boją się silnego ojca, więc biją psa itd.

9. Mechanizm obronny: Reakcja upozorowana

Jest to mechanizm obronny polegający na przekształceniu nieprzyjemnych odczuć powodujących lęk na uczucia zupełnie przeciwne.

Przykład: małej dziewczynce urodził się brat. Dziewczynka chce być jak mama i opiekować się braciszkiem, chce być dobrą siostrą, ale jest przy tym zła na brata, że zagarnia całą uwagę rodziców. Dziecko obawia się swojej zazdrości, okazuje więc bratu wielką miłość, choć otoczenie dostrzega, że całusy są zbyt gwałtowne, a przytulanie zbyt silne.

10. Mechanizmy obronne: Sublimacja

Dawniej uważana za pozytywny mechanizm obronny, który pozwala realizować swoje pragnienia w twórczy sposób (obecnie uważa się, że różne mechanizmy obronne mogą być adaptacyjne lub patologiczne, co w dużej mierze zależy od konkretnej sytuacji). Rozwiązania jakie przynosi sublimacja są korzystne dla gatunku, a poza tym „negatywny” impuls jest rozładowywany.

Przykład: osoba o sadystycznych skłonnościach zamiast krzywdzić innych zostaje np. chirurgiem. Może realizować swoje pragnienia z pożytkiem dla siebie i innych.

Mechanizmów obronnych w literaturze spotkać można znacznie więcej, prawdopodobnie istnieją także inne, dotychczas nieopisane. Osoby zainteresowane tematem odsyłam do bibliografii.

Jeśli uważasz nasze treści za wartościowe podziel się nimi z bliskimi osobami lub napisz komentarz. To pomaga nam zwiększyć zasięg i dotrzeć naszym materiałom do szerszego grona odbiorców, dla których dbanie o zdrowie jest ważne.

Jeśli chcesz jeszcze lepiej dbać o zdrowie dołącz do naszej bezpłatnej grupy facebookowej gdzie otrzymasz od nas w prezencie więcej materiałów i wsparcie społeczności. Zapraszamy Cię także do polubienia naszej strony na FB, dzięki temu będziesz na bieżąco ze wszystkimi naszymi publikacjami. Posłuchaj też naszego Podcastu o Zdrowiu na Spotify.

Wnioskami i pytaniami możesz się z nami podzielić w komentarzach. Odpowiadamy zwykle we wtorki i piątki. A tymczasem bądź zdrów! Bądź zdrowa!

Bibliografia:

McWilliams N. „Diagnoza psychoanalityczna” Gdańsk 2015, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;

McWilliams N. „Opracowanie przypadku w psychoanalizie” Kraków 2012, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;

Gabbard G. „Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej” Kraków 2009, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;

Seligman M. „Psychopatologia” Wydanie I, Wydawnictwo Zysk i S-ka.